Tegoroczne wakacje minęły, ale przed nami piękne jesienne dni, które z powodzeniem można wykorzystać na wędrówkę po okolicy. Tym razem zapraszamy do gminy Szczurowa. Jednym z wielu jej bogactw są XIX-wieczne ziemiańskie dwory położone nad Wisłą lub w bliskim jej sąsiedztwie. Dzieje ich mieszkańców często nierozerwalnie związane były z najważniejszymi wydarzeniami w XIX i XX-wiecznej historii Polski.

Miejsca do odwiedzenia: Pałac Kępińskich w Szczurowej – Dwór w Dołędze – Pałac Dąbskich w Zaborowie – Dwór ziemiański w Górce – Dwór w Strzelcach Wielkich.

1. Pałac Kępińskich w Szczurowej (XIX w.)

Pałac Kępińskich leży w samym centrum Szczurowej. Powstał w latach 1854-1860 dla właściciela Szczurowej Jana Kępińskiego i jego żony Anastazji. Autorem projektu przypuszczalnie był krakowski architekt Filip Pokutyński. Jest to budynek okazały, eklektyczny, o neogotyckich cechach, z przylegającym tarasem od strony południowej. Wokół pałacu rozciąga się rozległy park z niewielkim stawem od strony zachodniej. Do dnia dzisiejszego nie zachowały się żadne elementy z przedwojennego wystroju pałacu. Meble, obrazy, pamiątki rodowe Kępińskich czy książki z pałacowej biblioteki zaginęły zaraz po wojnie, a ich piękno możemy podziwiać jedynie na starych fotografiach.

Warto wiedzieć! Za czasów rodziny Kępińskich Szczurowa rozwijała się i zyskiwała na znaczeniu. Jan Kępiński był utalentowanym zarządcą, a przy okazji filantropem. Dzięki jego staraniom powstała we wsi szkoła, poczta, apteka i spółdzielnia mleczarska, wybudowano drogę do Słotwiny, gdzie przebiegała linia kolejowa. Po pożarze drewnianego kościoła, dziedzic pożyczył mieszkańcom pieniądze na budowę nowej świątyni, a potem w testamencie większość spłat im podarował. Co ciekawe, sam był z wyznania kalwinem i nigdy tego nie zmienił. Po śmierci Jana w 1897 roku majątek w Szczurowej odziedziczył jego bratanek Aleksander Kępiński, który okazał się godnym następcą wuja. Ostatnią właścicielką dworu była Alojza Kępińska, żona Aleksandra. Po wojnie odebrano jej pałac i ziemie, które zostały rozparcelowane. Po dwuletnim pobycie w krakowskim więzieniu Alojza powróciła do Szczurowej, gdzie aż do śmierci w 1959 roku mieszkała na plebani.

W latach powojennych w budynku kolejno mieściły się: liceum ogólnokształcące, szkoła rolnicza, ośrodek zdrowia i gminny ośrodek kultury. Od czasu do czasu przeprowadzano w nim remonty, co uchroniło go od całkowitego zniszczenia. W ostatnich latach pałac Kępińskich przeszedł gruntowną restaurację i odzyskał swoje utracone piękno. Na co dzień obiekt nie jest przeznaczony do zwiedzania, często pełni funkcję reprezentacyjną; odbywają się tutaj różne spotkania, koncerty, etc.

W części pałacu umieszczono gminną bibliotekę publiczną i jest to prawdopodobnie najpiękniejsza książnica w regionie. Warto wejść i skorzystać z bogatego księgozbioru, a przy okazji zobaczyć zbytkowe wnętrza pałacu. Zachęcamy!

2. Nadwiślańskie Soplicowo – dwór w Dołędze (I poł. XIX w.)

Ok. 20 km od Brzeska i niecałe 6 km od Szczurowej znajduje się dwór w Dołędze. Dziś to najbardziej znane i najczęściej odwiedzane miejsce w gminie Szczurowa. I choć na tle innych dworów nie wyróżnia się okazałością, to jednak historia tego miejsca jest niezwykle ciekawa.

Fot. Marek Sikorski, zdjęcie udostępnione przez muzeum w Dołędze.

Pierwszy dwór w tym miejscu powstał w latach 20-tych XIX wieku dla właścicieli Dołęgi Juliana Pikuzińskiego i jego żony Justyny. Zniszczony podczas rabacji galicyjskiej w 1846 roku, dwa lata później został odbudowany przez córkę Juliana, Mariannę i jej męża Aleksandra Günthera. Od tej pory, praktycznie w niezmienionym kształcie, przetrwał do dnia dzisiejszego. Budynek ma kształt podkowy, w części środkowej znajdują się pomieszczenia reprezentacyjne: salon, jadalnia, obszerny gabinet. W skrzydłach kryją się pomieszczenia codziennego użytku. Wyposażenie dworu – sprzęty, obrazy, liczne pamiątki pochodzą w większości z XIX wieku. W ostatnich latach dwór został poddany gruntownej renowacji i jest piękniejszy niż kiedykolwiek.

Śledząc historię Dołęgi, zauważamy częstą zmianę nazwisk właścicieli. Pikuzińscy, Güntherowie, Maciejowscy, Wolscy i Tumidajscy – przez lata zmieniające się nazwiska sprawiały wrażenie, że obiekt był wielokrotnie sprzedawany. W rzeczywistości od I poł. XIX wieku Dołęga pozostawała niezmiennie w rękach tej samej rodziny, ale dziedziczona w linii żeńskiej. Ostatnia właścicielka dworu – Jadwiga Wolska-Tumidajska była wnuczką Marianny Pikuzińskiej i prawnuczką Juliana.

Obraz Jan Lorenowicza, Rabacja chłopska, Muzeum w Dołędze.

Dwór w Dołędze od początku swego istnienia był świadkiem wielu ważnych, często tragicznych wydarzeń. W 1846 roku podczas rabacji galicyjskiej został ograbiony i zniszczony. Z rąk chłopów zginął jego właściciel Teofil Pikuziński. Stało się to jednak nie we wsi, ale w drodze do Tarnowa, gdzie udał się, żeby uczestniczyć w antyaustriackim powstaniu. Z tych czasów pochodzi legenda o okrutnym dziedzicu, który miał schronić się przed prześladowcami w spróchniałej wierzbie. Tutaj odnalazła go banda chłopska i razem z nim drzewo ścięła.
Dokładne informacje dotyczące Dołęgi z tego okresu zachowały się w pamiętniku Marianny Pikuzińskiej – siedemnastoletniej siostry Teofila. Jej zapiski obejmują okres od września 1845 roku, a więc na pół roku przed wybuchem powstania chłopskiego, do stycznia w 1847 roku.

Warto wiedzieć! Książka „Rabacja na Powiślu. Dziennik Marianny Pikuzińskiej” została opublikowana w 2006 roku i znajduje się w zbiorach PiMBP w Brzesku. Zapraszamy do lektury!

Mieszkańcy Dołęgi mocno angażowali się w powstanie styczniowe w 1863 roku, które toczyło się tuż za Wisłą. We dworze podobno na krótko schronił się dowódca powstania Marian Langiewicz. Tutaj mieścił się lazaret, organizowano kwesty na rzecz walczących, w walkach czynnie brał udział Julian Pikuziński, syn wspomnianego wcześniej Teofila. Do dzisiaj naprzeciwko dworu po drugiej stronie drogi znajduje się kaplica powstańców. Pochodzi z 1849 roku i została ufundowana przez Mariannę i Aleksandra Güntherów w rok po ich ślubie. Wedle tradycji w tym miejscu ochotnicy przed wyruszeniem do walki składali przysięgę na wierność Ojczyźnie.

Na przełomie XIX i XX wieku dwór w Dołędze łączyły ożywione kontakty z krakowskim światem artystycznym i naukowym. Stało się to za sprawą pisarza Ignacego "Sewera" Maciejowskiego, który poprzez małżeństwo z Marią, córką właścicieli dworu stał się na krótko gospodarzem majątku. Przyjeżdżali tutaj Stanisław Wyspiański, Lucjan Rydel, Władysław Tetmajer, Tadeusz Boy-Żeleński, Jacek Malczewski, stałym gościem był Adam Asnyk. W Dołędze bywały osoby ze świata nauki. Mężem Ireny Wolskiej został profesor Michał Siedlecki, znakomity biolog, przyrodnik i badacz o międzynarodowej sławie.

Warto zobaczyć! Na ścianie gabinetu wiszą dwa obrazy autorstwa Stanisława Wyspiańskiego; portret Jana Bartosińskiego – wnuka Teofila Pikuzińskiego i nieznanej dziewczyny. Te oraz wiele innych przedmiotów we dworze przypominają o związkach mieszkańców ze światem krakowskiej bohemy.

Zdjęcia Jadwigi Wolskiej-Tumidajskiej, pochodzą z publikacji „Przesyłam Ci mój cień”.

Dla zainteresowanych! W latach 70-tych podczas gruntownego remontu dworu w Dołędze na strychu odnaleziono ponad 100 szklanych negatywów z początku XX wieku. Autorem fotografii jest ostatnia właścicielka dworu Jadwiga Wolska-Tumidajska i prawdopodobnie jej siostra Irena Wolska. Obydwie zafascynowane były sztuką i kulturą ludową; Irena współpracowała z Jędrzejem Cierniakiem z Zaborowa przy tworzeniu teatru ludowego, Jadwiga oprócz fotografowania, spisywała pieśni ludowe.
Znalezione fotografie to przede wszystkim obrazy chłopów z Dołęgi. Wykonane zdjęcia są pozowane, na tle dworu lub chałup wiejskich, pokazują postacie w odświętnych strojach. Niektóre ze zdjęć najprawdopodobniej powstały na potrzeby oficjalnych dokumentów, w tym paszportów; w okolicy nie było w tym czasie ani jednego fotografa, a wielu mieszkańców gminy emigrowało do Ameryki. Z zebranych obrazów powstał album „Przesyłam Ci swój cień” wydany przez Fundację Archeologii Fotografii w 2013 roku, dostępny również w PiMBP w Brzesku.

Zwiedzanie dworu! Dwór w Dołędze od 1981 roku jest filią Muzeum Okręgowego w Tarnowie. Obiekt można zwiedzać we wszystkie dni tygodnia z wyjątkiem poniedziałków, obecnie warto wcześniej umówić się telefonicznie.

3. Obok dworu w Dołędze – skansen.

Warto zobaczyć! Kilka lat temu zaplanowano w Dołędze utworzenie skansenu. Obecnie obok dworu znajduje się tradycyjna chłopska chata przeniesiona z podtarnowskiego Skrzyszowa oraz spichlerz. We wnętrzu chaty zgromadzono liczne sprzęty gospodarstwa domowego, stroje, różdżkę używaną podczas obrzędu wesela, malowane skrzynie, obrazy.

4. Pałac Dąbskich w Zaborowie (II poł. XIX wieku)

Kilka kilometrów od Dołęgi w Zaborowie znajduje się pałacyk rodziny Dąbskich. Znacznie różni się od innych okolicznych dworów ziemiańskich. Wybudowany ok. 1870 roku na polecenie Władysława Dąbskiego, właściciela Zaborowa, stanął w miejscu wcześniejszego drewnianego dworu.

Pałac nawiązuje do budowli klasycystycznych z przełomu XVIII i XIX wieku. Jest murowany, na planie prostokąta, w większej części parterowy, przy wejściu uwagę zwracają piękne kolumny jońskie. Na ścianie frontowej zaznaczono herb Godziemba rodziny Dąbskich. Dwór w Zaborowie oraz majątek, na który składało się ponad 200 ha ziemi pozostawał w posiadaniu Dąbskich do 1945 roku.

Ostatnią właścicielką dóbr była Irena Dąbska. Kiedy po wojnie dwór i ziemie zostały przejęte przez państwo, w budynku ulokowano ośrodek zdrowia, sklepy oraz szkołę rolniczą. Opuszczony w latach 60-tych obiekt z czasem popadł w ruinę. W 2006 roku przeszedł w ręce prywatne, a jego nowa właścicielka rozpoczęła pierwsze prace remontowe, których po krótkim czasie zaprzestano.

Pomimo postępującego zniszczenia spowodowanego nie tylko upływem czasu, ale także ludzką ręką, pałac wciąż zachwyca. Wzrok przyciągają kolumny, piękne portale we wnętrzu, urzeka architektura budynku. Ślady dawnego piękna są widoczne w detalach, jak motywy roślinne zdobiące elewację. Możemy sobie tylko wyobrazić, jak w czasach świetności wyglądał zaborowski pałac!

5. Dwór w Górce (II poł XIX w.)

Dwór znajduje się nad Wisłą w bliskim sąsiedztwie oddanego kilkanaście lat temu do użytku mostu Górka–Sokołowice. Wiele osób nie wie o jego istnieniu. Budynek jest okazały; murowany, w większości parterowy, z reprezentacyjnym wejściem od strony zachodniej. W czasach świetności wokół dworu rozciągał się park krajobrazowy, który od strony południowej przechodził w ogród i sad. Pozostałości po założeniu parkowym, jak i ślady dawnego sadu są widoczne do dzisiaj. Częściowo zachował się mur z bramą wjazdową otaczający posiadłość. Dwór powstał ok. 1870 roku za sprawą Władysława Etterleina, ówczesnego dziedzica majątku i jego żony Olgi. Majątek w Górce często zmieniał swoich właścicieli, przez jakiś czas należał m.in. do rodziny Dąbskich z Zaborowa. Przed wojną liczył ponad 100 hektarów gruntów. Ostatnim właścicielem dworu był Andrzej Strzelecki. Po II wojnie światowej dwór i należące do niego ziemie zostały przejęte przez państwo, rozparcelowane, a w budynku ulokowano szkołę podstawową. W latach 90-tych przeprowadzono w nim remont, ale później pozostawiony na pastwę losu, powoli popadał w ruinę. Obecnie dwór jest własnością prywatną. Niedawno rozpoczęto w nim remont, więc istnieje wielka nadzieja, że to piękne miejsce znów zacznie tętnić pełnią życia.

6. Dwór w Strzelcach Wielkich (XIX w.)

Dwór i majątek w Strzelcach Wielkich należał do wpływowej rodziny Ossolińskich, jednak najczęściej mieszkali w nim dzierżawcy. Najbardziej znanym z nich był Bonawentura Rydel, herbu Jelita, dziadek słynnego poety i dramatopisarza – Lucjana, który gospodarował tutaj w czasach rabacji galicyjskiej. Znany jest jego list, w którym opisał napaść chłopów na strzelecki dwór. Echa tych zdarzeń kilkadziesiąt lat później znalazły miejsce w dramacie Stanisława Wyspiańskiego „Wesele”. Po 1945 roku, jak większość okolicznych ziem, majątek rozparcelowano, dwór przeszedł na własność gminy. Obecnie, pięknie wyremontowany, jest siedzibą tarnowskiego koła łowieckiego „Nadwiślan”.

W tekście wykorzystano publikacje: "Szczurowa i okolice. Okruchy historii" Marka Latasiewicza, "Rabacja na Powiślu. Dziennik Marianny Pikuzińskiej", "Dwór w Dołędze" Władysława Koniecznego, "Jadwiga Wolska. Przesyłam Ci mój cień" Marty Miskowiec , "Szczurowa. Z dziejów wsi i gminy" red. Józefa Hampla oraz artykuły zgromadzone w Dziale regionalnym PiMBP w Brzesku.